De cultuurhistorische basisinventarisatie is tot stand gekomen in het kader van de ontwikkeling van het Planologisch Erfgoedregime (PER, ontwikkeld door Res nova). Het onderzoek omvat een inventarisatie en waardering van alle panden, hoogwaardig groen, karakteristieke (religieuze) elementen en historische infrastructuur. Belangrijk was om inzicht te geven in de ‘verborgen waarden’: bij welke panden kan men een rijk interieur of een oudere kern verwachten Op basis van deze inventarisatie is een gedetailleerde waardenkaart opgesteld.

De gemeente Roermond wordt gevormd door de kernen Roermond, Maasniel, Herten (Herten, Ool, Merum, Aan de Rijksweg) Swalmen (Swalem, Boekelt, Asselt, Einder, Wieler), Asenray (Asenray, Maalbroek, Spik, Thuserhof, Straat). Hieronder een korte ruimtelijke karakteristiek van drie van deze kernen.

Historisch centrum van Roermond

Het centrum van Roermond heeft een rijke geschiedenis. Het totaalbeeld van het huidige stadscentrum is in grote mate identiek aan de situatie zoals deze verschijnt op de kadastrale minuutkaart van 1819, maar ook op plattegronden uit de zestiende en zeventiende eeuw. De oude begrenzing, bepaald door de locatie van de vestingwerken, is tot op heden beleefbaar door de loop van de grote singels die rond het centrum lopen. Het stratenpatroon, de verkaveling en de bebouwingsdichtheid zijn nagenoeg ongewijzigd.

Het straatbeeld van Roermond wordt bepaald door architectuur uit diverse perioden. Het grootste deel van het pandenbestand heeft vandaag de dag een negentiende eeuwse of vroeg-twintigste eeuwse karakteristiek. De gevels zijn veelal opgetrokken in eclectische stijl, neogotiek, Hollandse renaissance, jugendstil of in een sobere, maar statige baksteenarchitectuur. Deze concentratie van façades is onlosmakelijk verbonden met het slechten van de vestingwerken en onder andere de daarmee samenhangende mogelijkheden tot industrialisatie. De stijging van welvaart vertaalde zich in de bouw van nieuwe huizen (met name langs de singels) en de verbouw van bestaande panden. Vergelijkingen met en projecties op historisch kaartmateriaal hebben inzicht maakt duidelijk dat achter een groot deel van de huidige gevels een ouder volume aanwezig kan zijn.

Het centrum is tijdens de Tweede Wereldoorlog ernstig beschadigd. Dit vertaalt zich onder andere in de hoeveelheid wederopbouwarchitectuur. Vrijwel al deze panden kenmerken zich door een rijke beeldtaal, bestaande uit tableaus, rijk uitgewerkte deuromlijstingen en gevelornamenten. Een belangrijk element binnen het centrum vormt het grote aantal religieuze gebouwen maar ook elementen. Verspreid over de stad staan beeldnissen met specifieke heiligen, kapelletjes, kruizen en met name putbeelden. Al deze elementen herinneren aan het sterke religieuze verleden van de stad.

Roermond Asenray

Roermond Asenray wordt van Roermond gescheiden door het tracé van de A73. Ten noorden wordt het begrensd door de Elmpterweg en Maalbroek, in het zuiden door de spoorlijn Roermond-Vlodrop. Het gebied bestaat voornamelijk uit agrarische gronden en heide. Verspreid over dit gebied ligt een aantal kleine gehuchten: Thuserhof, Straat, Spik, Maalbroek, Asenray en de bebouwing rondom de Kloosterhof. Al deze kernen verschijnen reeds op vroeg-negentiende eeuwse kaarten. Met uitzondering van Asenray bestaan deze gehuchten uit niet meer dan een handvol woningen, voornamelijk agrarische bebouwing. Asenray zelf is een lintdorp dat is ontstaan langs de Dorpsstraat. Vandaag de dag is er sprake van een klein dorp waar zowel boerderijen als rijbebouwing aanwezig is. Tot halverwege de negentiende eeuw was het gebied meteen ten oosten van Asenray heidegebied. In de tweede helft van de negentiende eeuw werd dit gebied tot bijna aan de Duitse grens als landbouwgrond ontwikkeld. Een bijzonder element vormt het langgerekte broekgebied (Spieker Broek). Deze volgt vanaf Gebroek de Maasnielderbeek, maar loopt ten noorden van Straat richting Spik en Maalbroek. Dit laaggelegen, smalle gebied wordt gekarakteriseerd door de groenstroken en de waterpoelen die hier aanwezig zijn.

Roermond Zuid

Roermond Zuid bestaat uit een groot aantal clusters met elk haar eigen karakteristiek: Gulicker Weijde, De Kemp, Kitsendal, Kitsenberg, Roerstreek-Zuid, Roerstreek-Noord en het zuidelijke deel van Kapel in ’t Zand. Het gebied loopt van de gemeentegrens in het zuiden tot het tracé van de oude spoorlijn van Roermond naar Vlodrop. Tot de ontmanteling van de vestingwerken van Roermond was dit gebied, met uitzondering van een klein aantal panden, vrijwel geheel onbebouwd. Gelijktijdig met de aanleg van de singels, werden de verbindingswegen met de omliggende kernen ook bebouwd. De Kapellerlaan-Heinsbergerweg en de Herkenbosscherweg waren belangrijke verbindingen en werden als eerste ontwikkeld. De bouw van de nieuwe Kapel in ’t Zand in 1895 en de aanleg van het Kruiswegpark in de jaren leidde in de jaren twintig/dertig aan de Parklaan tot het ontstaan van de eerste bebouwing buiten de grenzen van de verbindingswegen. De grootschalige ontwikkeling van het gebied vond plaats tijdens de wederopbouwperiode, waarin allereerst Gulickerweijde werd aangelegd en gestaag naar het noordoosten werd gewerkt. Een latere fase in de uitbreiding vond plaats in de woonwijken Kitsenberg en Kitsendal. Het gebied ten zuiden van het tracé van de A73 en ten zuidwesten van de Keulsebaan huisvest met name recreatieve, religieuze en openbare complexen als kloosters, begraafplaats, scholen, verpleegtehuizen en speelgelegenheden. Deze dateren grotendeels uit de wederopbouwperiode. De jongste grootschalige ontwikkeling van de stad vindt plaats in de Roerstreek, een groot industrieel terrein dat in rap tempo wordt ontwikkeld.